Detalji predmeta

• Stanje Polovno

Odlično očuvano, oko 400 stranica

Alpi
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Idi na navigacijuIdi na pretragu
Za naselje u Italiji u okrugu Verona, pogledajte Alpi (Verona).
Alpi
franc. Alpes, nem. Alpen, ital. Alpi,
romn. Alps, sloven. Alpe
Alpe Mali Dru.jpg
Lacs de Cheserys.jpg
Mont Blanc oct 2004.JPG
Monblan, najviša planina u Alpima, pogled sa savojske strane
Alps location map.png
Alpenrelief 01.jpg
Reljef Alpa
Geografske karakteristike
Najviša tačka Monblan
Ndm. visina 4808.73[1] m
Dimenzije
Dužina 1200 km
Širina 250 km
Površina 200000 km2
Geografija
Države Austrija, Francuska, Nemačka, Italija, Lihtenštajn, Monako, Slovenija, Švajcarska
Alpi (franc. Alpes, nem. Alpen, ital. Alpi, romn. Alps, sloven. Alpe) su zajednički naziv za najviši planinski masiv u Evropi,[2][note 1] koji je proteže od Austrije i Slovenije na istoku, kroz Italiju, Švajcarsku, Lihtenštajn i Nemačku do Francuske na zapadu.[3] Alpi su najgušće naseljen planinski venac u Evropi koji se prostire na 200.000 km². Važni izvori ekonomskih prihoda su turizam, mlekarstvo, šumarstvo, proizvodnja električne energije i proizvodnja soli iz rude soli. Zbog skraćenih tranzitnih puteva koji povezuju centralnu i južnu Evropu, Alpi su bili veoma važan put za trgovce još iz drevnih vremena. Reč Alpi znači „planine”. Najviši vrh na Alpima je Monblan koji se nalazi na 4810 m na francusko-italijanskoj granici.

Planine su formirane tokom više od deset miliona godna kolizijom Afričke i Evroazijske tektonske ploče. Ekstremna sužavanja uzrokovana ovim događajima rezultirala su u podizanju morskih sedimentnih stena putem navlačenja i nabiranja u visoke planinske vrhove kao što su Monblan i Materhorn. Oblast Alpskog regiona sadrži oko sto vrhova viših od 4000 m.

Visina i veličina ovog planinskog lanca utiču na klimu u Evropi; u planinama nivoi padavina znatno variraju, i klimatski uslovi se sastoje od različitih zona. Divlje životinje kao što je koza žive u višim regionima do nadmorske visine 3400 m, i biljke kao što je runolist rastu u stenovitim oblastima u na manjoj nadmorskoj visini kao i višim elevacijama. Postoji evidencija da su ljudi nastanjivali Alpe još od paleolitskog doba. Mumifikovani čovek, za koga je utvrđeno da je 5.000 godina star, je otrkiven u ledniaku na austrijsko–italijanskoj granici 1991. godine.

Do 6. veka p. n. e, keltska Latenska kultura je bila dobro uspostavljena. Hanibal je poznat po prelasku Alpa sa krdom slonova. Rimljani su imali naselja u ovom regionu. Godine 1800, Napoleon je prešao kroz jedan od planinskoh prolaza sa armijom od 40.000 ljudi. U 18. i 19. veku došlo je priliva naturalista, pisaca i umetnika, a posebno tokom ere romantizma, a tome je sledilo zlatno doba alpinizma tokom koga su planinari počeli da osvajaju vrhove. U Drugom svetskom ratu Adolf Hitler je držao bazu operacije u Bavarskim Alpima tokom rata.

Alpski region ima snažan kulturni identitet. Tradicionalne kulture poljoprivrede, pravljenja sira, i obrade drveta još uvek postoje u alpskim selima, iako je turistička industrija počela da uzima maha početkom 20. veka i proširila se nakon Drugog svetskog rata, da bi do kraja veka postala dominantna industrija. Zimske olimpijske igre su održane u švajcarskim, francuskim, italijanskim, austrijskim i nemačkim Alpama. U ovom regionu živi oko 14 miliona ljudi, i region ima oko 120 miliona posetilaca godišnje.[4]


Sadržaj
1 Etimologija i toponimija
2 Geografija
3 Prolazi
4 Zapadni Alpi
5 Istočni Alpi
6 Alpski lednici
7 Fauna
8 Vidi još
9 Napomene
10 Reference
11 Literatura
12 Spoljašnje veze
Etimologija i toponimija

„Alp” se odnosi na visoko planinski pašnjak, često sa strukturom, kao što je ova na južnoj strani Alpa, gde se marva odvodi za pašu.
Reč Alpi izvedena je iz latinske reči Alpes. Mauro Servije Honorat, antički komentator Vergilija, navodi u svom komentaru (A. X 13) da Kelti sve planine nazivaju Alpima. Moguće je da je termin bio uobičajen u italo-keltskom, pošto keltski jezici imaju termine za visoke planine izvedene iz korena alp.

Ovo je u skladu sa teorijom da su u grčkom jeziku Alpi ime koje nije indoevropskog porekla (što je uobičajeno za istaknute planine i planinske lance u mediteranskom regionu). Prema staroengleskom rečniku, latinski Alpi su verovatno izvedeni iz praindoevropske reči *alb sa značenjem „brdo”; reč Albanija je izvedana na sličan način. Naziv Albanija nije izvoran u regionu koji je poznat kao zemlja Albanija, već je korišten za niz planinskih oblasti širom Evrope. U rimska vremena, Albanija je bila ime za istočni Kavkaz, dok je u engleskom jeziku reč Albanija (ili Albany) povremeno korištena kao ime za Škotsku,[5] mada mnogi naučnici napominju da je verovatnije izvedena iz latinske reči albus, za belu boju.

U modernim jezicima se termin alp, alm, albe ili alpe odnosi na pašnjake u alpskim regionima ispod glečera, a ne na vrhove.[6] Reč alp se odnosi na visokoplaninske pašnjake, gde se stoka odvodi na ispašu tokom letnjih meseci i gde se mogu naći štale sa senom, i termin Alpi koji se odnosi na planine, je pogrešan.[7][8] Termin za planinske vrhove varira u zavisnosti od nacije i jezika: reči kao što su Horn, Kogel, Kopf, Gipfel, Spitze, Stock, i Berg se koriste u regionima gde se govori nemački; Mont, Pic, Tête, Pointe, Dent, Roche, i Aiguille u regionima gde se govori francuski; i Monte, Picco, Corno, Punta, Pizzo, ili Cima u italijanskom govornom području.[9]

Geografija
Detaljnije: Geografija Alpa

Alpi se protežu u luku od Francuske na jugu i zapadu do Slovenije na istoku, i od Monaka na jugu do Nemačke na severu.
Alpi su planinska formacija u obliku polumeseca u centralnoj Evropi čija dužina luka je 800 km od istoka ka zapadu i ima širinu od 200 km. Srednja visina planinskih vrhova je 2,5 km.[10] Ovaj planinski venac se proteže od Sredozemnog mora severno iznad sliva reke Po, pružajući se kroz Francusku od Grenobla, i idući na istok kroz srednju i južnu Švajcarsku. Lanac se nastavlja ka Beču u Austriji, i na istok do Jadranskog mora i Slovenije.[11][12][13] Na jugu dotiče severnu Italiju, a na severu se proteže do južne granice Bavarske u Nemačkoj.[13] U oblastima kao što su Kjaso u Švajcarskoj, i Algoj u Bavarskoj, jasna su razgraničenja između planinskog venca i ravničarskih polja; na drugim mestima kao što je Ženeva, demarkacija je manje jasna. Zemlje sa najvećom alpskom teritorijom su Švajcarska, Francuska, Austrija i Italija.

Najveći deo raspona je podeljen glacijalnim koritom doline Rone, sa Peninskim Alpima od Monblana do Materhorna i Monte Roza na južnoj strani, i Bernskih Alpa na severu. Vrhovi u istočnom delu opsega, u Austriji i Sloveniji, su manji od onih u centralnom i zapadnom delu.[13]

Razlike u nomenklaturi u regionu obuhvaćenom Alpima čine klasifikaciju planina i podregija teškom, ali opšta klasifikacija je ona sa Istočnim Alpima i Zapadnim Alpima sa razdvajanjem između njih koje se javlja u istočnoj Švajcarskoj, prema geologu Stefanu Šmidu,[6] u blizini Spliškog prolaza.

Najviši vrhovi Zapadnih i Istočnih Alpa, respektivno su, Monblan sa 4810 m[14] i Piz Bernina sa 4049 m. Drugi najviši vrhovi su Monte Roza sa 4634 m i Ortler[15] sa 3905 m, respektivno.

Serija nižih planinskih lanaca ide paralelno s glavnim lancem Alpa, uključujući Francuske Prealpe u Francuskoj i Jura planine u Švajcarskoj i Francuskoj. Sekundarni lanac Alpa sledi vododelnicu od Mediteranskog mora do Bečkih šuma, prolazeći preko mnogih najviših i najbolje znanih vrhova Alpa. Od Kol di Kadibona do Kol de Tende vododelnica ide ka zapadu, pre nego što zaokrene ka severozapadu i zatim, u blizini Kol dela Madalene ka severu. Nakon dosezanja Švajcarske granice, linija glavnog lanca ide aproksimativno u pravcu istok-severoistok, sledeći ga do okoline Beča.

Prolazi

Đavolji most (Teufelsbrücke) na Gotardovom prolazu; trenutno se koristi most iz 1958. preko prvog voznog mosta iz 1830.
Detaljnije: Glavni prolazi Alpa
Alpi su prelaženi radi rata i trgovine. Prelazili su ih hodočasnici, studenti i turisti. Prelazne rute cestom, železnicom ili peške su poznate kao prolazi i obično se sastoje od depresija u planinama u kojima dolina vodi iz ravnica i brdovite priplaninske zone.[16] U srednjovekovnom periodu razni religiozni redovi su uspostavili domove za nemoćne pri vrhovima većine glavnih prolaza.[8] Najvažniji prolazi su Kol de l’Izeran (najviši), Brenerov prolaz, Mon-Senis, Prolaz velikog Sent Bernarda, Kol de Tende, Gothard prolaz, Semering prolaz, Simplon prolaz, i Stelvio prolaz.[17] Na italijansko-austrijskoj granici, Brenerov prolaz razdvaja Ectalske i Zilertalske Alpe i bio je korišten kao trgovačka ruta od 14. veka. Najniži alpski prolaz na 985 m je Semerinški prolaz iz Donje Austrije u Štajersku. Ovde je u 12. veku izgrađen dom za nemoćne i od tada je u konstantnoj upotrebi. Železnica sa tunelom dugim 1 mi (1,6 km) je izgrađena duž rute prolaza sredinom 19. veka. Sa vrhom na 2.469 m, Veliki Sent Bernardov prolaz je jedan od najviših u Alpima. On prelazi preko italijansko-švajcarske granice istočno od Peninskih Alpa duž obronaka Monblana. Ovaj prolaz je koristio Napoleon I Bonaparta da pređe sa 40.000 vojnika 1800. godine.


Prolaz Mon-Senis (2081 m) u centru slike daje pristup velikom alpskom jezeru, i dalje italijanskom poluostrvu desetak kilometara izvan prolaza.
Prolaz Mon-Senis je bio glavni privredni i vojni put između Zapane Evrope i Italije. Ovim prelazom su prešle mnoge armije na putu do italijanskog poluostrva. Od Konstantina I, Pipina Malog i Karla Velikog do Hajnriha IV, Napoleona i u bližoj prošlosti nemačke planinske pešadije tokom Drugog svetskog rata. U današnje vreme prolaz je bio zamenjen Frejuskim putem (otvorenim 1980) i železničkim tunelom (otvorenim 1871).

Zapadni Alpi

Ledenjak Aleč

Materhorn, najslikovitiji vrh Alpa i Retinska pruga
Monblan je s visinom od 4.810 m najviši vrh u Francuskoj i drugi po veličini u Evropi. Dugo je godina navođen i kao najviši vrh Evrope, no tumačenjem određenja Evrope kao kontinenta od Atlantskog okeana do Urala i Kavkaza, koja su u