Detalji predmeta

• Stanje Polovno

Odlično očuvano, sa posvetom
Аутор - особа Максимовић, Анђелко С., 1934-
Наслов Велики Гај : цркве и основне школе / Анђелко С. Максимовић
Врста грађе књига
Језик српски
Година 2015
Издавање и производња Вршац : Еколошки центар Станиште, 2015 (Вршац : Тули)
Физички опис 138 стр. : илустр. ; 21 cm
ISBN 978-86-88151-11-5 (брош.)
Напомене Ауторовe слике
Тираж 200
Мање познате речи и скраћенице: стр. 70, 128
Биографски подаци: стр. 133-134
Библиографија: стр. 71-72, 129-130.
Предметне одреднице Цркве – Велики Гај
Основне школе – Велики Гај

ISTORIJA
Veliki Gaj je najstarije naselje u opštini koji je postojalo u kontinuitetu od nastanka do danas. Kao naseljeno prvi put se javlja u srednjem veku 1355. godine pod nazivom Gaj.

U 17. veku menja naziv u Veliki Gaj, tačnije 1690. godine, docnije je bio Gross-Gaj i Nagy Gaj, a nakon Drugog svetskog rata ponovo Veliki Gaj. Vlasnik srednjevekovnog Gaja bio je Petar Bok, sin Betlena Boka, kastelana Golubačkog grada.

Crkva Marije čije se razbijeno zvono čuva u vršačkom muzeju pominje se 1364. godine. Taj srednjevekovni Gaj bio je malo južnije od današnjeg, na rudini zvanoj “Kremenište”. Erdeljski knez je 1597. poklonio Gaj Andreji Barčaju. U poslednjim danima turske vladavine deo stanovništva Gaja je svoje domove premestio prema zapadu, tako da se oko 1690-1700 pominju Mali i Veliki Gaj.

Rumuni se u ova naselja doseljavaju oko 1744. godine i tada je izvršena nova deoba zemlje. Vlasnik Velikog Gaja postao je temišvarski spahija Josif Malenica 1781. godine. Sadašnja pravoslavna crkva podignuta je 1845. i spada u najstarije crkve na području opštine. Velikogajska pravoslavna parohija bila je u sastavu Temišvarske sve do 1868. kada je ušla u sastav Vršačke eparhije.

Spahija Malenica 1848. godine doveo Nemce za rad na imanju i osniva novo naselje, odmah pored Velikog Gaja, pod nazivom Malenicino selo, odnosno Malenicafalva, koje se 1888. pripaja Velikom Gaju. U oba naselja bilo je tada 2569 stanovnika. Tržišno pravo Veliki Gaj dobija 1869. godine.

Dvadeset srpskih vojnika je 13. oktobra 1918. godine ušlo u Veliki Gaj. Jedno vreme ovo mesto je bilo sresko u torontalsko-tamiškoj županiji, da bi 1922. ušlo u sastav vršačke županije. U tom periodu posed spahije Ernesta Danijela agrarnom reformom podeljen je dobrovoljcima i kolonistima iz Bosne, Crne Gore, Like i drugih krajeva. Po sporazumu potpisanom 1923. godine Veliki Gaj je pripao Jugoslaviji.

Veće naseljavanje Gaja bilo je nakon Drugog svetskog rata kada je u ovo naselje došlo 38 porodica iz opština Arilje i Bajina Bašta. U srednjem veku velikogajski atar bio je dobro naseljen: Balat ili Balad (1385-1446), Terjen ili Trnjan (1364-1428), na mestu sadašnje Terjanove pustare sa leve strane Rojge i Šarkac, Žarkac ili Žorkfalva (1405-1415) sa desne strane Rojge. Ova naselja se pominju i pre dolaska Turaka, danas ne postoje, ali u ataru Velikog Gaja i danas ima potesa sa istim imenima.

Nizom vojnih pohoda Turci su osvojili ove krajeve do sredine 16 veka. U vreme turske vladavine postojala su samo dva naselja: Veliki Gaj i Balat (današnji Kupinik). Nakon Turaka, ovi krajevi pripadaju Austrougarskoj.

Kontinuiran razvoj od preturskog vremena do danas ima samo Veliki Gaj. Uzrok, po profesoru Laziću, da u ovu kategoriju uđe samo jedno naselje (od današnjih 14), jesu ratovi i osvajanja, kao i pomeranja granica pojedinih država tokom istorijskog razvoja. Oni su usporavali razvoj naselja, a u većini slučajeva su ga i prekidali na kraći ili duži vremenski period.

Velikogajčani prvi telefon dobijaju 1920. a električnu energiju 1948. godine. Po predanju o naseljima ”zna se da je bio jedan veći gaj, bašta, gde je i sad šuma, odnosno spahijski park, i po tome su se prozvali i pustara i selo Veliki Gaj”.

Po kazivanju starih ljudi, prvo naselje Veliki Gaj bilo je na mestu Selište, na severozapadnoj strani sela. Tamo nije bilo crkve, nego je ona bila na mestu Crkvina, južno od sela ( sad je tamo kameni most, na mestu gde je bio oltar negdašnje crkve). Ta crkva je služila i za Mali Gaj, zato je podignuta na tom mestu. U to vreme bilo je i na Crkvini nekoliko kuća, a na mestu današnjeg sela nije tada bilo kuća. Tada je iz “Gredskog manastira” ( na mestu Greda, koje je i sad u ataru ovog sela) dolazio, vele, kaluđer čamcem “da služi u toj crkvi”, jer su tu bile bare i reka Brzava. Tog je manastira već davno nestalo.

Kada se selo sa Selišta preselilo na današnje mesto, ne zna se. Ne zna se ni kad se premestila crkva na današnje mesto. Na ovom mestu bila je najpre stara crkva (Sv. Arhanđela Mihaila). A kad je 1850-1854 godine, zahvaljujući spahijinoj pomoći, sazidana ondašnja crkva, po imenu njegovog umrlog sina, određen joj je svetac Petrovdan (crkvena slava). U ovoj crkvi je i grobnica spahija Malenica, u kojoj su svi oni sahranjeni (najpre su sahranjivani u staroj crkvi, pa su svi preneti u grobnicu u novoj crkvi, gde su i sad). Od Malenica ima potomaka koji su otišli u Mađarsku, kad im je prodato imanje i pomađarili se ” (Iz knjige “Srbi u Banatu”, Jovana Erdeljanovića).
Prve familije koje su u Gaj naseljene su : Gojkonji (Gojkovi) , koji su “udarili prvi kolac”, a osim njih najstarije familije su i Balićevi, Bekić-Bekićevi, Bosankići, Davidovi, Junačkovi, Madićevi i Savuljevi.

Priča se da su među velikim rodovima u selu-Bakićima, Bekićima, Bosankićima, Gojkovima i drugi-bile česte razmirice, tuče i ubistva zbog devojaka ili usred raznih drugih uzroka.

Selo je ušorio spahija Malenica i po njegovom naređenu kuće su građene neposredno uz ulicu. Pre toga su sve kuće bile unutra, u dvorištu, radi zaštite od zavirivanja u kuću, od krađe ili od pucanja na ukućane. Po tvrdnjama Erdeljanovića, Veliki Gaj je tada bio zloglasno naselje zbog krađa i razbojništva. Česte su bile međusobne tuče, ali su Srbi mnogo napadali i na Švabe, Mađare i druge narodnosti. Svoju zemlju seljaci su među sobom delili i delove davali određenim sinovima, pa su oko 300 jutara isprodavali i doseljenim Švabama, tako da su Srbi u Veliko Gaju mnogo osiromašili. Zasebno je bila spahijska zemlja. Međutim, Nemci, koje je spahija bio doveo da bi imao radnike, jer je Srba bilo malo, obogatili su se, pošto su prilikom doseljenja dobili od spahije pod zakup po 30 jutara zemlje. Tek kad im je ta zemlja oduzeta, te su Srbi mogli slobodno zakupljivati spahijsku zemlju, počeli su se Srbi, radeći po ugledu na Nemce, podizati i oporavljati, pa vremenom i od samih Nemaca kupovati zemlju.

Ovako staro naselje čija istorija postojanja nije prekidana od vremena nastanka do danas obiluje i spomenicima kulture. Još 1.decembra 1965. godine pod zaštitu stavljeno je 13 ikona sa Carskim dverima koja pripadaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi koja se i sama tretira kao posebna arhitektonska vrednost. To su:

1. Bogorodica sa Hristom iz 1773. godine,

2. Sveti Nikola, (zapis o “reparaciji” iz 1816. godine)

3. Isus Hristos iz 1774. godine,

4. Jovan Krstitelj,

5. Carske dveri imaju baroknu rezbariju, ali slikani delovi stilski ne odgovaraju rezbariji. Verovatno je vršeno preslikavanje, pa se može očekivati da se ispod premaza ukaže slikarski rad druge polovine 18 veka.

6. Ikona sa žitijem svetog Nikole nepoznatog autora; ulje na drvetu dimenzija 83×95 cm. Ova ikona je značaja rad u pogledu stila i ikonografskog sadržaja. Predpostavlja se da je rad domaćeg autora druge polovine 18 veka koji je imao bliskog konatka sa najjužnijim krajevima naše zemlje. Među ikonama u Velikom Gaju predstavlja najznačajniji objekat.

7. Raspeće Hristovo, nepoznatog autora; ulje na platnu dimenzija 87,5×113,5 cm. U sredini je krst sa raspećem, levo i desno stoje Jovan i Bogorodica.

8. Apostoli Petar i Pavle, nepoznatog autora, ulje na platnu dimenzija 40x 53cm. Dve stojeće figure drže između sebe model crkve. U napisu se spominje ktitor Jovan Dimitrijević i godina 1803.

9. Arhanđeli Mihajlo i Gavrilo, autor Ranko Stojanović; ulje na drvetu dimenzija 36,5 x 50 cm. Dve stojeće figure. Ispod ikone zapis o ktitoru i slikaru i godina 1804.

10. Rođenje Bogorodice, autor nepoznat; ulje na drvetu dimenzija 55 x 76 cm. Sveta Ana sedi na postelji, desno od nje služavka prinosi Bogorodicu. Iza Ane jedna ženska figura koja se vidi samo do pojasa. Ispred kreveta sedi Joakim. Na desnoj strani dole zapis o ktitoru i godina 1805.

11. Rođenje Hristovo, autor nepoznat ulje na drvetu dimenzija 42 x 55 cm.Kompoziciono rešenje po Neškoviću, ali tretman noviji , bez zlata. Pri dnu zapis o ktitorima (Savul) i godina 1804.

12. Isus Hristos, autor nepoznat , ulje na drvetu dimenzija 70 x88 cm i

13. Bogorodica sa Hristom, autor nepoznat; ulje na drvetu dimenzija 70 x 88 cm

Poslednje dve ikone su rad istog autora, verovatno druge polovine 18 veka zapisala je kustos Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Olivera Milanović – Jović 1965. godine.

U crkvi postoji i Oktoih, (pravoslavna crkvena knjiga u kojoj su pesme za liturgiju) štampan 1644. u Lavovu i jedna Horologija (časoslov), štampana u Lavovu 1692. u kojoj postoji vrlo nečitak zapis iz 1696. godine.

Groblje ovog sela je oduvek na današnjem mestu. Više starih nadgrobnih spomenika od škriljaca su ili u obliku sasvim prostih kamenova, ili kao veliki, glomazni kameni krstovi, ali svi bez natpisa.

Selo ima poštu, mesnu kancelariju, osnovnu školu do 4 razreda, odeljenje dečijeg vrtića i ambulantu. Postoje dve trgovinske radnje i jeddna ugostiteljska.

Za potrebe izbeglica 1999 b. i 2000 godine izgrađeno je naselje sa 28 stanova po principu izgradnje i samoizgradnje.

Veliki Gaj ima i prirodni spomenik kulture – to je veliki park smešten u centru naselja, nedaleko od crkve na površini blizu 4,85 hektara. Podignut je krajem 18 veka oko Kaštela spahije Josifa Malenice (dvorac je srušen nakon Drugog svetskog rata, a od materijala je izgrađen Dom kulture sa druge strane ulice, u malom parku). Krajem 19 veka park je otkupio baron Ernest Danijel po usmenim podacima Miloševa, kustosa Narodnog muzeja u Vršcu.

U jugoistočnom delu parka je staro jezero – ostatak nekadašnjeg ribnjaka. U neposre